ARTIS-Aquarium: restauratie en verduurzaming van een wereldwonder

Het ARTIS-Aquarium is één van de oudste aquaria ter wereld en ontworpen om het leven onder water te tonen. De Amsterdamse architect Gerlof Salm en zijn zoon ontwierpen het gebouw in een voor de stad unieke classicistische tempelarchitectuur. In 1879 startte de bouw, waarbij uiteindelijk 1.740 heipalen nodig waren om het gewicht van 640.000 liter zeewater, 225.000 liter zoetwater en het innovatieve Lloyds waterfiltersysteem te kunnen dragen. Het Aquarium werd direct geprezen als een wereldwonder en trok bezoekers uit heel Europa. Om het bijzondere en Rijksmonumentale aquariumgebouw ook voor de toekomstige generaties te behouden, wordt nu de laatste hand gelegd aan een ingrijpende reddingsrestauratie en verduurzaming.

“De renovatie was hard nodig”, begint ­Linda van Leeuwen, Projectmanager Bouw & Ontwikkeling bij ARTIS. “Met name de jarenlange zoutwaterbelasting vanuit de aquaria en filterreservoirs heeft de constructie van de aquariumbakken, het stucwerk en het interieur van het Aquarium flink aangetast. Met de technieken van destijds is natuurlijk geprobeerd om optrekkend vocht en zoutkristallisaties te weren, maar uiteindelijk konden we niet voorkomen dat zij door de moderne afwerkingen heen kwamen. Als gevolg hiervan ontstonden constructieve gebreken aan het gebouw. Om het monument te redden, was restauratie noodzakelijk. Het was nu of nooit.” Omdat het ARTIS-Aquarium als één machine functioneert, was complete sluiting en renovatie de enige optie, vertelt ze. “Een moment dat we tevens hebben aangegrepen om het Aquarium te vernieuwen, verbeteren en verduurzamen en om het dierenwelzijn te optimaliseren.”

Oorspronkelijke allure

Het ontwerp voor de verbetering en verduurzaming werd gegund aan OTH Architecten, dat ruim ervaring heeft in (Rijks)monumentale projecten en bovendien naast het ARTIS-Aquarium is gevestigd. “Tijdens een eerste rondgang door het gebouw werd duidelijk dat veel afwerkingen waren aangetast”, vertelt Julian Wolse, architect en directeur/partner bij OTH Architecten. “Maar ook dat het gebouw erg naar binnen gekeerd, donker en gesloten was én dat een logische routing ontbrak. Het nieuwe ontwerp brengt daar verandering in.” Ambitie was om het Rijksmonument in zijn oorspronkelijke allure te herstellen, vertelt hij. “De hoofdstructuur met de sequentie van de verschillende ruimten is weer leesbaar gemaakt en de kwaliteit en afwerkingen van het interieur zijn weer zichtbaar. Bovendien is de publieke toegankelijkheid vergroot, waardoor bezoekers kunnen zien dat het gebouw één grote machine is waarin water wordt rondgepompt en gefilterd. Maar ook hoe de aquarianen werken.”

Ruimtedilemma

Een deel van het ruimtedilemma komt voort uit het ontstaan van het gebouw, duidt Van Leeuwen. “Het Aquarium staat op het laatste perceel dat ARTIS in de Plantagebuurt heeft aangekocht. Om toestemming te krijgen voor de bouw, moesten we aan twee belangrijke voorwaarden voldoen. Zo moest het Aquarium niet alleen beschikbaar worden voor leden van het ARTIS-genootschap, maar ook voor een breed publiek. Ook moest het gebouw gedeeld worden met de studie Zoölogie van de Universiteit van Amsterdam (UvA). Met name deze laatste eis heeft een splitlevelstructuur opgeleverd, die sinds de uithuizing van de gemeentelijke universiteit in de jaren ’20 voor uitdagingen heeft gezorgd. Specifiek met betrekking tot de routing, omdat een natuurlijke ruimtesamenhang ontbrak.”

Meer ruimte, betere zichtlijnen

In de nieuwe situatie zijn alle doodlopende ruimten in het gebouw geopend, vertelt Wolse. “Hierdoor kunnen bezoekers makkelijker doorlopen. Bovendien ontstaan betere zichtlijnen. We hebben het voormalige universiteitsdeel bij het Aquarium betrokken, waardoor méér ruimte ontstaat om het gebouw én onderwaterleven te ontdekken. Hierbij is een speciale rol weggelegd voor de techniekruimte, waar bezoekers de filtertechnieken in de aquaria kunnen zien. De liften zijn verplaatst naar een logische positie en de prachtige oude trappen hebben hun publieksfunctie teruggekregen. Waar mogelijk zijn oude ornamenten en afwerkingen hersteld, gereconstrueerd en gecombineerd met hedendaagse materialen. De nieuwe akoestische voorzieningen en verlichting zijn geïntegreerd in de monumentale afwerkingen, waarbij oude grandeur en nieuwe technieken, materialen en overgangen elkaar versterken.” 

Vooruitstrevende technieken

In het ontwerp van OTH Architecten worden de historische elementen gerespecteerd, terwijl moderne keuzes het gebouw verduurzamen. Daarmee is het ontwerp in lijn met de ambitie van ARTIS om in 2030 klimaatpositief te zijn. “Een van de meest delicate klussen in dit kader is het herstel van het 140 jaar oude Lloyds waterfiltersysteem in de historische catacomben”, vertelt Van Leeuwen. “Bovendien is het aquariumgebouw aangesloten op onze WKO-installatie, waardoor het fossielvrij en op een lage temperatuur verwarmd kan worden. Circa 16 kilometer vloerverwarming voorziet in de warmteafgifte en waar mogelijk is gevel- en dakisolatie aangebracht. Een behoorlijke uitdaging in een Rijksmonument waar zout in de constructie is getreden!” 

Hoge duurzaamheid, lange levensduur

Bij de selectie van de nieuwe materialen stonden een hoge duurzaamheid én lange levensduur centraal, vertelt ze. “Meest vooruitstrevend was echter ons onderzoek naar de materialisatie van de nieuwe en grotere aquariumbakken. We hebben diverse materialen bekeken en beproefd, waarna we uitkwamen op de bijzondere combinatie van basaltvezelwapening en zelfhelend beton, waarbij microben in het betonmengsel eventuele scheurvorming duurzaam herstellen.”

Belangrijke schakel in park en stad

Het ARTIS-Aquarium is een iconisch gebouw, dat volgens Wolse door de jaren heen wat verstopt is geraakt. “De gevels waren bijna zwart geblakerd door het vele tram- en autoverkeer dat in 142 jaar passeerde”, vertelt hij. “Vanaf de Plantage Middenlaan en vanuit het park was bijna niet (meer) te zien dat hier een aquarium gevestigd was. Om hier verandering in te brengen, is de zandstenen voorgevel zorgvuldig gereinigd én teruggebracht naar het oorspronkelijke ontwerp, de oorspronkelijke detailleringen en de zachte kleurstelling uit 1882. Bovendien zijn de wit geschilderde zijgevels en achtergevel aan de parkzijde ontdaan van hun verflaag, waardoor deze weer kunnen ademen.” Van Leeuwen: “De achtergevel biedt voortaan zicht op de indrukwekkende filterinstallaties, terwijl bezoekers op hun beurt mooie zichtlijnen hebben naar het park én het openbare Salmplein, dat in de toekomst wordt toegevoegd. Door de hekwerken om het gebouw te verwijderen, wordt het gebouw weer duidelijk onderdeel van het straatbeeld.”

Het ARTIS-Aquarium is een belangrijke schakel in de stedenbouwkundige toekomst van Amsterdam, waarbij de oude stedenbouwkundige straatstructuur wordt hersteld en nog meer de verbinding wordt gezocht met de Muiderpoort en het Tropenmuseum. Binnen een aantal weken wordt de restauratie en verduurzaming opgeleverd, waarna de tentoonstelling wordt ingehuisd en alle vissen in hun nieuwe aquaria worden uitgezet. De grote (her)opening van het ARTIS-Aquarium is gepland voor het voorjaar van 2026.