Een fantastische klus

Restauratie en verduurzaming van het ARTIS-Aquarium

In 1881 opende ARTIS een van de mooiste aquaria van die tijd. Nu, ruim 140 jaar later, is het gebouw op. Het zoute water in de aquaria heeft het rijksmonument zo aangetast, dat het onveilig werd. Aan Salverda Bouw de historische taak om het ARTIS-Aquarium te restaureren én te verduurzamen.

Het ARTIS-Aquarium, de publiekslieveling van de Amsterdamse dierentuin, sloot in februari 2021 de deuren voor bezoekers. Het 140 jaar oude monument vertoonde steeds meer gebreken: de aquariumbakken lekten en de constructie was flink aangetast door het optrekkende zout uit de aquaria. Ook het prachtige lijstwerk en het natuursteen en houtimitatieschilderwerk waren beschadigd. Hoog tijd dus voor een grootscheepse restauratie om het aquarium te behouden voor de toekomst.

De meer dan honderd verschillende soorten vissen, koralen en amfibieën verhuisden naar andere dierentuinen en maakten plaats voor de vaklieden van Salverda Bouw en haar onderaannemers Breman Utiliteit Zwolle (W-installaties), SDR (E-installaties) en Hellebrekers (waterbehandeling). Salverda is in het bezit van het ERM-certificaat en dus een erkend restauratiebouwbedrijf voor monumenten. Haar mensen weten als geen ander hoe je een monumentaal publiek gebouw toekomstbestendig maakt. Eerder restaureerde ze in de hoofdstad het Anne Frank Huis, de Heineken Experience, hotel Pulitzer en de monumentale ARTIS-Bibliotheek.

Complex en uitdagend

Inmiddels werkt Salverda al ruim anderhalf jaar elke werkdag met zo’n vijftig vakmensen in het ARTIS-Aquarium. De verwachte opleverdatum is begin 2025, voor bezoekers duurt het dan nog even voordat ze het eindresultaat kunnen bewonderen.

“Het is een fantastische klus”, vertelt Arjan Visch, projectleider van Salverda bij ARTIS. “Veelomvattend, complex en uitdagend. Daar houden we bij Salverda van. Het begon al bij de sloop. Er kwam veel meer puin uit het ARTIS-Aquarium dan verwacht. We hebben al het bouw- en sloopafval afgevoerd door loopdeuren en ramen. Daarnaast blijft er tijdens het project een miljoen liter water in het gebouw. We hebben dus constructieve maatregelen genomen om het gebouw te verstevigen. De condities van het aquarium – de luchtvochtigheid en de temperatuur – moeten bovendien van start tot oplevering zo veel mogelijk gelijk blijven. Die monitoren we continu.” 

Constructief hoogstandje

Er is door Salverda en haar onderaannemers al een hoop werk verricht. De oude zoutwaterbakken konden niet meer gered worden en zijn gesloopt. Er zijn inmiddels nieuwe, betonnen aquariumbakken geplaatst op een eigen fundering. Visch: “Een constructief hoogstandje. Het is een soort inbouwpakket: losstaand geëngineerd om de zetting van het gebouw te beheersen.” Ook aan de buitenzijde is de vooruitgang te zien. “Het complete dak wordt geïsoleerd en voorzien van zinken bekleding en zonnepanelen”, legt Visch uit. “We zijn nu halverwege. De gevels hebben een nieuwe afwerking en het natuursteen wordt hersteld. In onze eigen werkplaats hebben onze collega’s de eerste kozijnen en ramen gerestaureerd en geïmiteerd en voorzien van monumentenglas.”

Alle werkzaamheden worden nauwlettend in de gaten gehouden door de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed en de afdeling Monumenten en Archeologie van de gemeente Amsterdam. Elke drie weken komen zij langs op de bouwplaats om de plannen door te nemen en de uitvoering
te bekijken.

Na de bouwvak

Het tempo zit er goed in. Na de bouwvak staat de voormontage van het installatiewerk op de agenda. Dan worden onder meer de duurzame HVAC-installaties en regeltechnische en sanitaire installatie gemonteerd. Een klus die Salverda toevertrouwt aan Breman Utiliteit Zwolle.  “Het is een mooie uitdaging om nieuwe installaties in te passen in een rijksmonument”, vertelt Lucas Bos, projectleider van Breman bij ARTIS.  

“En dat het dan ook nog wordt goedgekeurd door de architect. Een voorbeeld: in de monumentale plafonds met prachtige sierlijsten moeten luchtroosters komen. Die bieden de bezoekers comfort, maar mogen van de architect niet te veel opvallen. Het inpassen is al een uitdaging op zich. En dan willen we ook nog eens geen concessies doen in energetische oplossingen en comfort.”

Kloppend hart van ARTIS-Aquarium

Breman staat bekend om haar duurzame oplossingen. Die past zij ook toe in het monumentale ARTIS-Aquarium. Met warmtepompen zorgt ze er bijvoorbeeld voor dat de nieuwe aquariumbakken verwarmd of gekoeld worden. “De warmte en koude van de installatie worden bovendien hergebruikt”, legt Bos uit. “Bijvoorbeeld als de installatie koelt, wordt de vrijgekomen warmte gebruikt om het gebouw te verwarmen.” Na de bouwvak gaan de vakmannen van Breman hiermee aan de slag in de technische ruimte in de kelder van het gebouw. Bos: “Daar zijn we lange tijd gigantisch druk. Het is dé plek waar alle techniek samenkomt: het kloppend hart van het aquarium. Er wordt veel geïnstalleerd in de kleine filterkelderruimte: SDR, Hellebrekers en wij moeten om elkaar heen werken. De werkvolgorde en technische afstemmingen komen heel nauw.”

Maar met de samenwerking zit het wel goed op de bouwplaats. Bos: “Salverda en Breman werken vaak samen. De jongens kennen elkaar. We hebben aan een paar woorden genoeg.” Visch beaamt dat. “De juiste jongens werken op de juiste plek. Hoewel we soms voor uitdagingen staan, blijft iedereen enthousiast. De werksfeer is fantastisch.”

Vakidioten 

Behalve het installatiewerk staat er na de zomer nog veel meer op de planning. Er worden liften vernieuwd en verplaatst om het ARTIS-Aquarium voor iedereen toegankelijk te maken. Er komen nieuwe doorgangen, nieuwe vloeren en plafonds en alles wordt gesausd en geschilderd. Ook het monumentale lijstwerk en het houtimitatieschilderwerk worden gerestaureerd. “Het werk verloopt voorspoedig”, concludeert Visch tevreden. “Straks is het de kunst om alle onderdelen van het werk optimaal op elkaar te laten aansluiten. We willen de afbouw als een ‘trein’ organiseren, zodat we de ene na de andere ruimte kunnen afronden. Ik heb er alle vertrouwen in dat dit lukt. We zijn allemaal vakidioten en beschikken over alle kennis en ervaring om dit project begin 2025 succesvol af te ronden.”